shoppen in communistisch praag

Tuzex winkels in communistisch Praag

Shoppen in communistisch Praag was lastig. Urenlang in de rij staan om dan tot de ontdekking te komen dat de schappen vrijwel leeg waren. Serieus shoppen begon in Praag na 1989. Vóór de Fluwelen Revolutie was het in Praag moeilijk om luxe artikelen te kopen omdat die uit het westen moesten komen. Er waren twee mogelijkheden om toch westerse spullen te kopen: op de zwarte markt en in Tuzex winkels. Dit waren staatsbedrijven waar alleen met Tuzex bonnen betaald kon worden.

Shoppen toen en nu
In communistische dagen waren er bijvoorbeeld maar twee producenten van chocola en snoepgoed: Orion en Figaro. Voor toiletpapier moest je in de rij staan en jeans kon je alleen in de Tuzexwinkel kopen. Wanneer je bananen wilde eten of een naaimachine nodig had, ook dan was de Tuzexwinkel de enige oplossing. Dat is nu wel even anders! Praag telt zestien winkelcentra met tussen de 150 en 200 winkels. Palladium en Quadrio zitten in het centrum van Praag de andere in de buitenwijken, meestal bij het eindstation van een metrolijn.

De Tuzex winkel
Tuzex waren winkels die luxe goederen verkochten die in het Westen waren gemaakt en die niet verkrijgbaar waren in gewone winkels in Praag. Tsjechoslowakije produceerde weliswaar kwaliteitsproducten maar die kwamen niet op de binnenlandse markt terecht. Ze waren uitsluitend bestemd voor de export. Deze producten waren van betere kwaliteit en erg geliefd bij de eigen bevolking. Sommige van deze producten waren verkrijgbaar in de Tuzex winkels.

Betalen uitsluitend met Tuzex bonnen
De artikelen in de Tuzex winkels waren niet voor iedereen. Om te beginnen waren ze prijzig en verder moest er met Tuzex bonnen betaald worden. Deze bonnen konden verkrijgen worden door harde valuta in te wisselen bij de bank. Dollars en Duitse marken waren heel gewild. Het probeleem was echter: hoe dit buitenlandse geld te bemachtigen?

Voor de elite was dat geen probleem want zij reisden naar het buitenland, ontvingen giften en hadden privileges. Een geselecteerde groep zoals sporters, atleten, musici en balletdansers traden in het buitenland op en werden betaald in westerse valuta. Voor de gewone man was de enige mogelijkheid wanneer familieleden die in het buitenland woonden, hen geld schonken of de zwarte markt. Het was vanzelfsprekend dat er een levendige handel was in zwart geld.

De Tuzex tegoedbon
Vanaf eind 1950 was het magische woord voor iedere Tsjech: bony, waardebon in het Nederlands. Dit toverwoord bracht westerse goederen binnnen handbereik en gewiekste geldwisselaars geld in het laatje. Zo'n vijftig jaar geleden, tijdens het communistisch regime, waren jeans of elektronica begerenswaardige producten en er was maar één plek in Tsjechoslowakije waar zulke dingen te koop waren: de Tuzex-winkel.

Tuzex, of TUZemský Export, werd opgericht in 1957 en had zijn eerste winkel in Praag in de Rytířské-straat. Er waren twee redenen om dit bedrijf te beginnen.Ten eerste om degenen die vreemde valuta hadden in staat te stellen dit in eigen land uit te geven en ten tweede om buitenlanders de mogelijkheid te bieden om de goederen te kopen waaraan ze gewend waren.

Wie konden in de Tuzex-winkels kopen?
Tuzex-winkels stonden voor luxe. Alles waar gewone Tsjechen alleen van konden dromen was hier te koop: van speelgoed, kleding en elektronica tot auto's. Winkelen hier was voor de 'happy few'. Wie in het buitenland werkte en een rekening in vreemde valuta had, kon die omzetten in waardebonnen, bony, om hiermee voor luxe artikelen te betalen of om (illegaal maar gedoogd) te verkopen aan landgenoten die geen beschikking hadden over vreemde valuta. En zo was er dus een levendige handel in Tuzex bonnen.

Officieel had één tegoedbon de waarde van 1 CZK. Maar de prijs liep op en in de jaren tachtig werd een tegoedbon voor ongeveer 5 CZK op de zwarte markt verkocht. Geldwisselaars kochten valuta en obligaties, die ze vervolgens tegen een vaste koers opwaardeerden en heimelijk te koop aanboden. Het communistische systeem voorzag niet in een vrijemarkteconomie, maar de praktijk bleek anders.

Tuzex-waardebonnen hadden de waarden van 0,50, 1, 5, 10, 20, 50, 100 kronen. Jeans kostte tussen de 30 en 100 waardebonnen, een cassetterecorder 70, en Zwitserse chocolade had je al voor 2 bonnen.

Zwarte markt
Geldwisselen was een illegale praktijk maar werd gedoogd. Deze praktijk verminderde de ontevredenheid van de bevolking over de niet-werkende planeconomie. Kleine transacties vonden op straat plaats, grotere op geheime van te voren afgesproken locaties.

Het einde van de Tuzex-winkels
Eind jaren 1970 bedroeg de omzet van verkochte waardebonnen bijna driekwart miljard Tsjechische kronen. Het systeem beleefde een hausse in de jaren tachtig, met lange wachtrijen voor Tuzex goederen. Alleen al bij het kijken naar luxe westerese artikelen, zorgden er voor dat de gemiddelde Tsjech zich in een andere wereld waande. Het einde van het Tuzex monopolie kwam in de jaren negentig toen door onvermogen veel leningen niet konden worden terugbetaald en Tuzex ging in liquidatie. De laatste winkel sloot in 1992.

Lees hier verder: Van Tuzex winkels naar shopping paradijs.

Tip: Breng een bezoek aan het Museum van Communisme om een indruk te krijgen van het leven in Tsjechoslowakije tussen 1948 en 1889.

foto Marianne Crone en facebook socialismus