Op zoek naar sporen van het communistisch verleden

Het communistische verleden van Praag is overal in de stad zichtbaar. Deze erfenis valt misschien niet meteen op, maar als je eenmaal weet waarnaar je moet kijken, is het gemakkelijk om verwijzingen naar het communistische tijdperk te vinden. Na de Fluwelen Revolutie in 1989, verwijderde het stadsbestuur al gauw herinneringen aan en verwijzingen naar de Sovjetbezetting, maar lang niet alles. Er zijn nog veel plaatsen in de stad die herinneren aan de overheersing door de Sovjet-Unie. Het communistische architectonische verleden ligt verspreid over Praag. Je vindt ze of mooi of afschuwelijk, een tussenweg lijkt er niet te zijn. De Zizkov-televisietoren is er een, evenals de 'panelaky', de syseemflats in de woonwijken aan de rand van Praag.

Het communistisch verleden van Praag
Een overzicht van Sovjetgerelateerde beelden en gebouwen die werden vernietigd en andere beelden en gedenktekens die nog steeds in de straten van Praag staan.


   Het opgeblazen Stalinmonument

Hoe een deel van het communistische verleden verdween
De gemakkelijkste manier om het verleden te vergeten was het schrappen van een aantal namen van metrostations. Na de Fluwelen Revolutie veranderden dertien stations van naam. Andel op lijn B stond bekend als Moskveska, genoemd naar Moskou. Vysehrad op lijn C was voorheen Gottwaldova, genoemd naar de leider van de Communistische Partij. 

1. Het opblazen van een compleet monument was wat moeilijker. Toch werd het Stalin-monument in 1962 opgeblazen met 800 kilo aan explosieven. Lees hier over het monument dat op de Letna heuvel stond, waar nu de metronoom is.

2. Het verwijderen van een standbeeld is ook niet moeilijk. Dat is precies wat er gebeurde met de sculptuur van Sovjetmaarschalk Ivan Konev op namesti Interbrigady, in het district Bubenec. Hij leidde de bevrijding van de Tsjechische hoofdstad in 1945, maar ook de Sovjet-invasie in 1968 in het toenmalige Tsjecho-Slowakije. Het standbeeld werd in 2020 verwijderd.

3. Ook het standbeeld van Lenin op het Oktober Revolutie-plein, nu Vitezne namesti in de wijk Dejvice, moest eraan geloven In 1990 werd het  vervangen door een monument ter nagedachtenis aan de Tsjecho-Slowaakse soldaten die streden in de Tweede Wereldoorlog.

4. Een compleet hotel slopen was ook geen probleem: bulldozers deden het werk. Hotel Praha was een prestigieus object van de Communistische Partij. Het verwelkomde illustere gasten zoals Nicolae Ceaucescu, Erich Honecker en Leonid Brezhnev om er maar een paar te noemen. Lees hier over Hotel Praha dat in 2013 gesloopt werd.


   Voormalig Hotel Praha

5. Een museum sluiten en de collectie opslaan is evenmin problematisch. Dat is precies wat er gebeurde met het Klement Gottwald Museum (Gottwald was de eerste communistische president) dat in 1954 in de Rytirska straat 29 opende. In dit neo-renaissance gebouw zit nu de Precosia Flagship store. Ook het Lenin museum aan de Hybersnka straat 7 werd opgedoekt. De collecties zijn in het bezit van het Nationaal Museum dat nu, na meer dan dertig jaar, de tijd rijp acht om stukken tentoon te stellen.

5. Geld uit de roulatie nemen is ook makkelijk. Tot eind oktober 1989 werden nieuwe bankbiljetten uitgegeven met het portret van Gottwald op de 100 Kr biljetten. Een maand later toen het regime viel, werden deze bankbiljetten ingetrokken.

6. De verkoop van Tuzex bonnen stopte in juni 1992. Deze bonnen waren een alternative munteenheid waarmee harde valuta kon worden gekocht. Ze waren het enige betaalmiddel in de Tuzex winkels die westerese producten verkochten. Lees hier verder over Tuzex-bonnen en winkels.


  Voormalig Transgas gebouw 

7. Het gebouw van Transgas aan de Vinohradska straat 8 werd in 2017 afgebroken na mislukte pogingen om het gebouw te redden, aangezien het een schoolvoorbeeld was van brutalistische architectuur. Het gebouw was het administratieve centrum van de gasfabriek in Praag. Een gaspijpleiding met een lengte van 1.030 km vervoerde gas van de Sovjet-Unie naar landen in West-Europa. Om dit te monitoren was een telemetrie-bedieningspaneel nodig, uitgerust met de nieuwste computertechnologie.

Het transgasgebouw, gebouwd in 1974, was het controlecentrum. Het bestond uit een donkergrijs kubusvormig gebouw van gewapend beton en een stevig geisolerende gevel bedekt met kleine kasseien. Dit alles was nodig om een paar General Electric-computers te behoeden voor trillingen. Het kubusvormige gebouw was omgeven door winkels op twee niveaus, verbonden door trappen met leuningen gemaakt van gasbuizen. Op de plaats van het Transgas gebouw komen kantoorgebouwen. 


  Voormalig Transgas gebouw 

8. Het CETIN-gebouw is bestemd voor sloop. Van 1979 tot 1989 was dit het Centrale Telecommunicatiegebouw en na de Fluwelen Revolutie werd het het hoofdkantoor van grote telecom bedrijven. Met een toren van 96 meter en een dak van 85 meter was het in communistische dagen het hoogste gebouw in Tsjecho-Slowakije en het hoogste telecomgebouw in heel Europa. Het werd beschouwd als een 'hightech' gebouw vanwege de nieuwste technologie die gebruikt werd.

Het gebouw bestond uit een karakteristieke toren, zalen gevuld met communicatietechniek, veel kantoorruimte en een cafetaria. Tot 2022 is hier het hoofdkantoor van telecommunicatiebedrijf CETIN gevestigd. Daarna wordt het gesloopt om plaatst te maken voor nieuwbouw.
Adres: op de kruising van de Olsanska en Jana Zelivskeho straat in de wijk Zizkov

  Telecommunicatie-gebouw in Zizkov

Gedenktekens en monumenten van een gewelddadig regime
Als je door het stadscentrum van Praag loopt, kom je standbeelden en herinneringen aan het communistische verleden van Praag tegen. Hoewel er een groot aantal zijn verwijderd of vernietigd, zijn er nog de volgende stille herinneringen.

1. Het monument voor de slachtoffers van het communisme staat onderaan de Petrin-heuvel in de Ujezd-straat. Zeven bronzen mannen staan achter elkaar op een trap. Alleen de eerste is intact, hoe verder ze op de trap staan hoe meer verminkt ze zijn. De mannen symboliseren Donkere Tijden, de invloed van een totalitaire regime op het leven van de mensen. Het monument werd onthuld in 2002.

2. Het Bevrijdingsbeeld staat in het park voor het Centraal Station, twee soldaten die elkaar kussen. Het herdenkt de bevrijding van Tsjecho-Slowakije door het Russische leger in 1945. De grote soldaat is de Rus en de kleine, onderdanige is de Tsjechoslowaak. Het beeld in Praag is een kopie. Het origineel bevindt zich in Ceska Trebova (waar het nog steeds staat).

3. Het standbeeld van de wuivende kosmonauten, Vladimir Remek en de Rus Aleksei Gubarev, staat buiten het metrostation Haje, dat vroeger Kosmonautu heette. Remek was de eerste en enige Tsjechoslowaak die de ruimte inging.

4. De John Lennon-muur, Velkoprevorske namesti op het Kampa eiland, is een gedenkteken voor Lennon en ook een symbool van vrijheid. De steeds veranderende graffiti verscheen in 1980 op de muur en is er nog steeds.


  Fluwelen Revolutie monument op 17 november

5. Het Monument ter nagedachtenis aan de Fluwelen Revolutie in de Narodni straat is een bronzen plaat waarop handen die een 'V' vormen, de V van Victorie. Het monument herdenkt het begin van de Fluwelen Revolutie op 17 november 1989 toen een grote menigte, voornamelijk studenten, van Vysehrad naar het Wenceslasplein trok om stil te staan bij de slachtoffers die de Nazi bezetting 50 jaar daarvoor maakte. Op de Narodni straat raakten de studenten en de oproerpolitie slaags met elkaar. Tweehonderd studenten raakten gewond door het hardhandig optreden van de politie. Het gevolg was een reeks van protesten die leidden tot het einde van het communistische regime in Tsjecho-Slowakije.

     Jan Palach-gedenkteken op het Wenceslasplein

6. Het Jan Palach-gedenkteken ligt in het plaveisel voor het Nationaal Museum op het Wenceslasplein. Het herdenkt Jan Palach, een student die zichzelf op 16 januari 1969 in brand stak uit protest tegen de communistische invasie en om anderen te motiveren zich tegen de bezetting te verzetten. Er is een tweede monument voor Jan Palach aan een pilaar van het nieuwe gebouw van het Nationaal Museum; een bronzen beeld genaamd De Vlam, onthuld in 2020.

7. Onder de Nuslebrug in het Folimankapark staat een monument met de titel: Uit vrije wil. Een lantaarnpaal die naar boven schijnt ter nagedachtenis aan allen die zelfmoord pleegden door van de brug te springen. Zelfmoorden die door het communistische regime in de doofpot werden gestopt.


  Dablice kinderbegraafplaats

8. Op de begraafplaats Dablice aan de noordelijke rand van Praag heeft het communistische regime zijn slachtoffers begraven in massagraven. Familie is nooit op de hoogte gebracht. Tegenwoordig markeren grafstenen de grafkuilen, sommige met namen, andere blanco. De lichamen zijn nooit opgegraven en zijn nooit geïdentificeerd. De jongste slachtoffers waren de baby's van vrouwelijke gevangenen.

9. Op Bartolomejska 4, het voormalige hoofdkwartier van de Geheime Politie, een rij socialistisch-realistische beelden die arbeiders en soldaten voorstellen. Tegenwoordig is het nog steeds een politiebureau.

10. Kofola is een frisdrank die is uitgevonden als alternatief voor Coca-Cola, dat wel verkrijgbaar was in de communistische dagen maar heel duur was. Kofola is nog steeds populair en verkrijgbaar van de tap in restaurants en in fles of blikje in de supermarkt of andere winkels.

11. Drie opmerkelijke sculpturen van Zdenek Nemecek (1931-1989).
Vlak achter het Strahov Stadion staat de sculptuur Poselstvi, het overgeven van het estafettestokje. Voor de Tipsort Arena in Vystaviste Holesovice staat een sculptuur van hockeyspelers en in het Folimanka park voor de sporthal een basketbalspeler die op het punt staat te scoren.

Bijna onzichtbare communistische herinneringen
Verspreid over Praag zijn subtiele herinneringen aan het Sovjet regime: hamer en sikkel, het symbool van de arbeidersklasse en muurschilderingen met gelukkige boeren en fabrieksarbeiders.

1. Het gebouw van de kaatsbaan in de koninklijke tuinen werd in de jaren vijftig gerestaureerd en de communisten hebben sporen achtergelaten: onder de mythologische goden bevindt zich een vrouw die een boekrol met een hamer en een sikkel openvouwt en de letters ČSR, die staan voor Tsjechoslowaakse Republiek. Ze zit op het dak, de tiende van rechts.

2. De muurschildering in de hal van het Smichov Station toont aan de twee uiteinden twee grenswachten met een mes en geweer die de 'gelukkige en blije' boerenbevolking nauwlettend in de gaten houden terwijl ze aan het oogsten zijn. De muurschildering heeft niets te maken met de functie van het gebouw en stelt slechts een ideale wereld voor.

   Muurschildering in het Station van Smichov

3. Muurschildering in het Andel metrostation als teken van vriendschap tussen Moskou en Praag. Het station heette oorspronkelijk Moskevska (Moskou) en was een zusterstation van het metrostation van Moskou, dat naar Praag vernoemd was. De muurschildering bevindt zich in de vestibule bij de noordelijke uit- en ingang.

4. Meer hamer- en sikkelsymbolen vind je op het Olsany kerkhof in het gedeelte VIII-X, waar slachtoffers van het communusme liggen begraven, met veelal uniforme granieten grafstenen maar niet in strakke uniforme rijen. De graven liggen kriskras door elkaar en toont het failissement van het communisme: in het leven zijn we allemaal gelijk maar in de dood niet. Dit staat lijnrecht tegenover het Christelijke idee: in de dood zijn we allemaal gelijk.

5. De muurreliëfs aan weerszijden van de ingang van het politiebureau aan de Korunni straat 98 tonen fabrieksarbeiders die een werkschema raadplegen.

Het politiebureau in Vinohrady was oorspronkelijk het distributiecentrum van de energieleverancier České Energetické Závody (ČEZ) en gebouwd tussen 1948 en 1952. De weinig inspirerende modernistische gevel wordt opgefleurd door twee grote zandstenen bas-reliëfs aan weerszijden van de hoofdingang. Ze tonen ingenieurs die de werking van een energiecentrale bewaken en onderhouden. Geïdealiseerde beelden van dit soort collectieve arbeid, waren gemeengoed ten tijde van het communisme. In dit geval is de voorstelling nauw verbonden met de functie van het gebouw en dat is niet vaak het geval.


  Relief aan de gevel van het politiebureau aan de Korunni straat

Communistische prestige-objecten
Veel gebouwen die nog steeds in Praag staan, waren bedoeld om indruk te maken en de Sovjet-superioriteit te versterken. Sommige van deze projecten hadden nut zoals de aanleg van het metronetwerk, andere waren nutteloos, zoals de Zizkov televisietoren.

1. De Zizkov-televisietoren steekt 97 meter de lucht in. Hoewel bedoelt als een stoorzender voor westerse radio- en televisie-uitzendingen, was het project een behoorlijke mislukking omdat de toren pas na de Fluwelen Revolutie in gebruik werd genomen. Tien gigantische sculpturen die baby's voorstellen, kruipen langs de zijkanten van de televisietoren omhoog. Ze zijn het werk van de Tsjechische kunstenaar David Cerny.

2. De Nusle Brug overspant de Nusle-vallei en is een technisch hoogstandje. De brug wordt ondersteund door vier 42 meter hoge steunpilaren. Om de veerkracht en sterkte van de brug te testen reden zestig tanks en vrachtwagens geladen met zand en grind heen en weer: de brug stortte niet in. Het uitzicht vanaf de brug over de vallei richting het centrum van Praag is adembenemend.

3. De metro in Praag is het evenbeeld van de metro van Moskou. Verschillende stations zijn echte pronkstukken met muurschilderingen en mozaïeken, die allemaal de Sovjet-ideologie promoten. Lees hier over de Praagse metro als toeristische attractie.



4. Hotel International is een schoolvoorbeeld van stalinistische architectuur en bekroond met een vijfpuntige gouden ster, die vroeger rood was, het symbool van de revolutie. Nu is het een vier-sterren hotel. Lees hier over de geschiedenis van het hotel.

5. Het Cultuurpaleis, nu Congrescentrum, staat naast de Nusle-brug. In communistische dagen werd het gebruikt voor tentoonstellingen, concerten en bijeenkomsten van de Communistische Partij. Het paleis was uitgerust met de nieuwste technologie (van de jaren 80). Het had 2300 kamers verdeeld over zes verdiepingen. 

6. De panelaky, plattenbau, waarbij flats gebouwd worden door platen beton in elkaar te klikken. waren niet zozeer een prestigieus object als wel een noodzaak. Deze blokken met uniforme flats aan de rand van Praag boden huisvesting aan de meerderheid van de Praagse bevolking. In de communistische tijd moest men uniform leven. De grauwe woondozen in de buitenwijken van Praag tonen dit. Niet alleen de huizen zijn genummerd ook de flats, anders zijn ze moeilijk terug te vinden Tegenwoordig zijn ze fleurig opgeverfd maar de nummering bestaat nog steeds. Lees hier het verhaal van de panelaky.


  Panelaky in de wijk Haje

6. De schuilkelders in Praag zijn onzichtbaar, maar onder de stoepen ligt een netwerk van schuilkelders. Ze zijn gebouwd in de jaren 1950 en 1960 tijdens de Koude Oorlog en nooit gebruikt. Ze hebben hun eigen elektriciteits- en watervoorziening en ventilatiesystemen. De belangrijkste schuilkelders zijn de metrotunnels waar 300.000 mensen kunnen verblijven en de Folimanka-schuilkelder voor 1.260 personen. Hotel Jalta, op het Wenceslasplein, heeft zijn eigen schuilkelder, nu het Koude Oorlog Museum.

7. Communistische stadsplanologen creëerden een wangedrocht: een doorgaande weg met zes rijstroken vlak voor het Nationaal Museum aan het Wenceslasplein. De oorspronkelijke naam van deze straat was Vitezneho unora straat, Februari-overwinningstraat, genoemd naar de communistische coup van 1948. Sinds 1989 heet de straat Wilsenova ter ere van de Amerikaanse president Woodrow Wilson, die in 1918 het voorstel voor een aparte Tsjechoslowaakse staat steunde.

8. Zware bronzen deuren werden in de jaren vijftig toegevoegd aan het Vitkov-monument dat in de jaren dertig werd gebouwd ter ere van Tsjechisch-Slowaakse legionairs. De reliëfs op de linkerdeur tonen scènes uit de Hussietenoorlogen en rechts scènes van de Sovjetbevrijding van Praag. Geen verwijzing naar de Tsjechoslowaakse soldaten. In plaats daarvan gebruikten de communisten het monument voor hun eigen glorie. In 1953 werd het het Mausoleum waar het gebalsemde lichaam van Gottwald opgebaard lag. In 1963 werd hij alsnog gecremeerd.

 
Bronzen reliefs op de deuren van het Vitkov Monument

Lees verder:
Het dagelijks leven in communistisch Praag
Stadsplanning in communistische dagen
Communistische architectuur uit begin jaren 1950 in de wijk Solidarity
Socialistisch realisme en sorela architectuur
Van Tuzex winkels naar shopping paradijs
Op zoek naar brutalisme en betonbouw in Praag

Foto's Marianne Crone en Wiki Commons transgas 1 and transgas 2

Reageer op dit artikel

Mail de redactie

Deel dit artikel!