hoe was het leven in communistisch praag

Hoe was het leven in Communistisch Praag?

De communistische ideologie domineerde alle aspecten van het leven in Tsjecho-Slowakije van 1948 tot 1989. Politieke beslissingen werden opgelegd door de Sovjet-Unie. Iedereen moest zich aan socialistische regels houden. Zo niet, dan volgden ondervraging en intimidatie. Huiszoekingen door de geheime politie waren aan de orde van de dag. Niemand kon openlijk spreken, want overal waren informanten. Als een persoon overliep, werden de gezinsleden zwaar gestraft. Arbeiders werden aanbeden als helden en hadden betere salarissen dan professoren aan de universiteits, maar ze werden ook uitgebuit als propaganda voor het regime. Werknemers die de communistische doctrine gehoorzaamden, werden beloond met buitenlandse vakanties naar Roemenië, Bulgarije en de Sovjet-Unie, maar nooit naar het Westen.

Communistische ideologie: de socialist
De socialist was een archetype van een persoon zoals beschreven in de stalinistische literatuur. Een socialist moest tevreden zijn met een bescheiden inkomen terwijl hij gewetensvol zijn werktaken vervulde, zijn kennis van de communistische doctrines verbeterde en oplettend was of iemand in zijn omgeving de sociale orde verstoorde. Alleen een dergelijke houding zou op lange termijn succes opleveren.

Communistisch onderwijssysteem
Het Tsjechische onderwijssysteem werd vernieuwd naar Sovjetvoorbeeld om socialisten voort te brengen. Vanaf de eerste schooldag werden leerlingen 'opgevoed' en aangemoedigd tot klassenhaat tegen rijkere klassen en vijandigheid jegens democratische staten en religie.

Studenten bestudeerden het marxisme en leninisme. Ze leerden uit het hoofd en werden ontmoedigd om vragen te stellen of hun eigen mening te vormen. Studenten werden toegelaten tot de universiteit als ze een arbeidersachtergrond hadden, het communistische regime steunden en lid waren van jeugdorganisaties.

Lange schooldagen
Kinderen brachten hun dagen op school door en als ze thuis kwamen, werden ze verzorgd door hun grootouders of waren sleutelkinderen. In de meeste gezinnen hadden beide ouders een baan en zagen de jongeren hun ouders weinig want na het werk moesten ze boodschappen doen om eten in huis te halen of andere dingen. Boodschappen doen betekende vrijwel altijd in de rij staan.

Kinderen en tieners uit rijkere families luisterden naar de radio of keken televisie, maar alle programma's werden door de staat gecensureerd en propageerden de mening van de Communistische Partij. Toch was het soms mogelijk om westerse uitzendingen te ontvangen. Om dit te verhinderen werd de Zizkov televisietoren gebouwd, een stoorzender voor West-Duitse radio- en televisie-uitzendingen. Ironisch genoeg werd de toren pas operationeel na de Fluwelen Revolutie.

Jonge pioniers en de communistische jeugdbeweging
Ieder kind was een pionýr en lid van de Pionýrská organizace Socialistického svazu mládeže, de communistische jeugdbeweging. Jongens droegen lichtblauwe bloesjes en grijze broeken, meisjes witte bloesjes en donkerblauwe broeken of rokken. Beiden droegen een rode halsdoek. Welk kind zou dit niet willen dragen en deel zijn van deze jeugdbeweging?

De kinderen gingen op zomerkamp, deden mee aan gezamenlijke activiteiten, waren creatief bezig, maakten bijvoorbeeld posters maar wel met afbeeldingen waarin socialistische leven centraal stond en werd geprezen. Ook sloten zij vriendschappen, navázání družby, dit waren VERPLICHTE vriendschappen. Het lidmaatschap had de schijn van vrijwillig te zijn, maar elk kind vanaf zes jaar werd geacht lid te worden.

Kinderen namen ook deel aan de spartakiades, giga sportevementen, gehouden in het Strahov Stadium in Praag. Sport als communistische propaganda. Het kwam er op neer dat kinderen gedwongen werden hieraan deel te nemen om zo het communistisch regime te verheerlijken.

Kinderen waren een goede pionier wanneer zij hun best op school deden, van lezen hielden en zichzelf bleven ontwikkelen. Tot zover niets ongunstigs maar een pioneer doet dit om een goede 'opbouwer van het socialisme' te zijn. Ook bereidde goede pioniers zich voor op hun toelating tot de Tsjechoslowaakse Jeugdunie, ČSM, Československý svaz mládeže, om zo goede socialistisch-denkende burgers te worden. Het socialisme werd de kinderen dus met de paplepel ingegoten.

Schoolvakken en leerplan
Wiskunde en technische vakken werden aangemoedigd met als doel technici op te leiden voor de productie en de zware industrie. In hun vroege tienerjaren werden kinderen geselecteerd en gingen naar scholen met een leer-werktraject. Op die manier werden ze zonder het zelf te willen of beseffen deel van het communistische netwerk.

Universitaire studenten werden geindoctrineerd met communistische ideologie. Verplichte lessen waren onder meer de marxistisch-leninistische filosofie, de internationale arbeidersbeweging, de geschiedenis van de Tsjechoslowaakse Communistische Partij en de Russische taal.

Het dagelijks leven: winkelen voor eten en luxe
Na Stalins dood in 1953 maakten de zuiver ideologische aspecten van het communisme plaats voor een meer pragmatische benadering. In het Westen zorgde de naoorlogse welvaart al snel voor een consumptiemaatschappij. Bevoorrechte kringen van socialistisch Tsjecho-Slowakije begonnen ook naar Westerse luxe goederen te verlangen. De staat had echter geen vreemde valuta voor de aankoop van dergelijke goederen die uit het buitenland moesten komen. Iedereen die geschenken of vergoedingen voor werk of diensten in vreemde valuta ontving, moest dit aan de staatsbank overhandigen. In ruil daarvoor kreeg men Tuzex-kronen die konden worden uitgegeven in de Tuzex-winkels die westerse luxe goederen verkochten.

Gewone mensen brachten een groot deel van het dagelijks leven door met het zoeken naar en wachten op basisproducten. Vooral werkende vrouwen met gezinnen stonden na hun werk uren in de rij voor basisproducten als eieren, vlees, aardappelen en groenten of wat wat er ook maar in de winkels verkrijgbaar was op dat moment. Ook was er een chronisch tekort aan toiletpapier, zeep, shampoo en andere artikelen voor persoonlijke hygiëne, evenals medicijnen.

Angstmaatschappij
Er was constant angst om verklikt te worden door bijvoorbeeld de huismeester van het flatgebouw waar iemand woonde. Plotseling werd dan de hele familie afgevoerd naar strafkampen en kwam er een communistisch-gezinde familie in dat appartement te wonen. Een gezin dat zich aan de regels van de overheerser hield en dus ook zomaar de buren kon verklikken.

De communistische planeconomie
In een planeconomie beslist de overheid welke goederen te produceren, hoe te produceren, in welke hoeveelheden en voor welke deadline. Dit resulteerde vaak in niet-behaalde doelstellingen, en dat betekende dan een tekort of juist overproductie. De nadruk lag op zwaar-industriële producten zoals tractoren, vrachtwagens en tanks. Er werd lage prioriteit gegeven aan consumptiegoederen zoals huishoudelijke apparaten, kleding, schoenen en producten voor persoonlijke hygiëne.

Vooral kleding was onaantrekkelijk omdat de communisten streefden naar een uniform uiterlijk voor iedereen. Ze keurden individuen af die zich onderscheiden door mode en lifestyle. Er waren natuurlijk uitzonderingen. Partijleden hadden privileges en konden aan deze uniformiteit ontsnappen. Ze kochten Tuzex-valuta waarmee ze zich westerse luxe in staatswinkels konden aanschaffen. In latere jaren had ook het proletariaat toegang tot deze winkels.

Lonen, prijzen en ruilhandel
In de socialistische economie werden zowel lonen als prijzen vastgesteld door de partijleiding. Goederen in de winkels waren zeer redelijk geprijsd, maar de realiteit was dat veel producten niet beschikbaar waren of dat er een overschot was. De ene dag was er in de groentewinkel een overschot aan aardappelen, de volgende dag waren er alleen maar wortelen. Mensen die in de rij stonden, wisten vaak niet wat er die dag beschikbaar was.

Ze voegden zich bij een rij en wanneer ze in de winkel kwamen zagen ze wel wat het was. Hoe langer de rij hoe interessanter het product. Deze manier van zaken doen werkte onderhandse verkoop in de hand. De slecht-betaalde winkelbedienden verstopten graag gewilde koopwaar voor speciale klanten die wat extra geld konden uitgeven of een bepaalde tegendienst konden verlenen. Ruilhandel was ook wijdverbreid: de slager ruilde varkenskoteletten voor sinaasappels van de groenteman, die op zijn beurt tomaten ruilde voor tandpasta van de drogist.

Het dagelijks leven: problemen en verbeteringen
Niet alleen de lange wachtrijen voor levensmiddelen zaken maakten het dagelijks leven van de Tsjechen moeilijk, ook heen en weer naar het werk was geen pretje. Ze gingen met het overvolle openbaar vervoer. Het was mogelijk om een auto te kopen maar dat was een proces dat jaren duurde. Eerst moest de koper sparen en daarna kwam hij op een wachtlijst van vaak meer dan tien jaar.

Toch waren er ook verbeteringen. Tijdens het communistische werden er volledig nieuwe woonbuurten met hoogbouw uit de grond gestampt. Er werd gebruik gemaakt van prefab-elementen die op de bouwplaats alleen nog maar in elkaar hoefden te worden gezet. Deze appartementen waren een verbetering ten opzichte van woningen van vóór de Tweede Werelsoorlog aangezien deze nieuwe appartementen lichter waren, betrouwbaar sanitair en een badkamer hadden.

Er kwam warm water uit de kraan en de appartementen hadden centrale verwarming. De warmte kwam binnen via een ondergronds netwerk van warmwaterleidingen: stadsverwarming. De verwarming ging aan begin september en weer uit begin juni, ongeacht de weersomstandigheden. Het was lekker warm in de appartementen, soms te warm, want er was geen regelknop. Het nadeel van deze stadsverwarming was dat er soms een lek ontstond en het hete water over de straat stroomde. Zolang het lek niet gedicht was, was er geen verwarming of warm water. De reparatie kon soms dagen duren.

Sportorganisaties
De communisten maakten een eind aan de Sokol-beweging vanwege de sterke democratische traditie. De Sokol-beweging was gymnastiek voor alle leeftijden en alle geslachten, gebaseerd op het principe van "een sterke geest in een gezond lichaam". De Sokol organiseerde ook discussies en groepsuitjes. Dit paste niet in de communistische ideologie die het belang van de groep boven het individu benadrukte.

Vanaf 1948 werd de Sokol vervangen door Spartakiada-festivals, die om de vijf jaar werden gehouden. Deze festivals waren spektakels waarbij duizenden atleten ingestudeerde ritmische gymnastiekoefeningen uitvoerden, als groep, niet als individu. Het communistische regime moedigde sport aan als onderdeel van door de staat gesponsorde propaganda.

Tsjechen hebben het regime overleefd
Veel Tsjechen pasten zich aan de situatie aan. Ze brachten hun weekenden door in hun buitenhuisjes, midden in de natuur, gingen wandelen, spitten de tuin en verbouwden groenten en hielden zich niet bezig met politiek. Toch was er een grote groep dissidenten die zich wel met de politiek bemoeiden en zo de weg effende voor de Fluwelen Revolutie.

In 1989, slechts een paar dagen na de val van de Berlijnse Muur, werd een studentenprotest tegen het regime met geweld neergeslagen. Deze repressie versterkte het protest en binnen enkele dagen verzamelden duizenden mensen zich op het Wenceslasplein. Op 24 november sprak Vaclav Havel, toneelschrijver en politiek gevangene, de menigte toe die tot 300.000 mensen groeide. Op 29 december 1989 benoemde de Federale Vergadering Havel tot president van Tsjecho-Slowakije.

Overblijfselen van het communisme in Praag
Vier decennia communistisch bewind drukten hun stempel op Praag. De stad vertelt nog steeds het verhaal van het totalitaire regime. Het Stalin-monument dat werd opgeblazen, de Bartolomejska-straat waar een heel blok huizen werd omgebouwd voor de staatsveiligheidsdienst, stalinistische architectuur zoals het Intercontinentale Hotel aan de Prarizska-straat of de Socialits Realist-muurschilderingen in het treinstation van Smichov.

Inwoners van Praag worden dagelijks geconfronteerd met hun communistisch erfgoed: het metrosysteem is een kopie van de metro in Moskou. Bezoek zeker het Museum van het Communisme met een tentoonstelling die vertelt over deze donkere dagen. Het museum is populair bij buitenlanders en toeristen, maar er zijn nauwelijks Tsjechische bezoekers. Ze willen niet herinnerd worden aan de donkere jaren en proberen die te vergeten.

Lees verder:
Stalin Monument opgeblazen maar niet vergeten
Communistische architectuur in Praag
Van Tuzex winkel naar shopping paradijs
Op zoek naar brutalisme en betonbouw in Praag

foto's Marianne Crone